Het revolutionaire ontwerp van de Koepelgevangenis Breda
Het Rijksvastgoedbedrijf verkoopt de Koepelgevangenis in Breda. De voormalige Penitentiaire Inrichting De Boschpoort is een monumentaal complex met een bijzondere ontstaansgeschiedenis. Het ontwerp van een koepel op een gevangenis was revolutionair rond 1900.
Slopen maar, die hoge wallen! Met de Vestingwet uit 1874 geeft het Rijk toestemming aan steden om hun verdedigingswallen en stadsmuren af te breken. Die hebben geen nut meer in de moderne oorlogsvoering en de uitpuilende steden willen uitbreiden. Zo ook Breda.
Buiten het oude centrum liggen uitgestrekte percelen te wachten om bebouwd te worden met nieuwe huizen. Het Rijk houdt in het oosten een stuk grond in eigendom om een gevangenis op te bouwen.
Zonden overdenken
In de negentiende eeuw vindt er een hervorming plaats in het gevangeniswezen. In plaats van criminelen in grote ruimtes gevangen te houden om te werken, krijgen ze een eigen cel. Hier kunnen ze in eenzaamheid hun zonden overdenken.
In de bestaande gevangenissen is niet genoeg ruimte voor alle benodigde cellen, dus er worden tientallen nieuwe gevangenissen uit de grond gestampt. Vanaf 1870 is Johan Metzelaar (1818-1897) ingenieur-architect der Gevangenissen en Gerechtsgebouwen. In opdracht van het rijk ontwerpt hij de gebouwen.
Na jaren van eenzame opsluiting verandert het gevangenisregime in de jaren zestig van de vorige eeuw. De gevangenis moet een heropvoedingsinstituut zijn. Gevangenen mogen buiten hun cellen werken, leren en zelfs sporten. Zo kunnen ze als betere mensen terugkeren naar de maatschappij.
Overbuurman
Metzelaar bedenkt iets revolutionairs: een koepelgevangenis. In plaats van lange gangen met cellen naast en tegenover elkaar, plaatst hij de cellen in een ring. Vier ringen boven elkaar met daarop een koepel als dak leveren ruim 200 cellen op.
De gedachte hierachter is dat de gevangenen niet met de overbuurman kunnen praten én de bewakers kunnen vanuit het midden alle cellen in de gaten houden. De gevangenis heeft voor die tijd zeer moderne voorzieningen, zoals centrale verwarming en elektriciteit.
Imponeren
Het idee van de koepelgevangenis niet van Metzelaar zelf, maar hij is wel de eerste ter wereld die het in de praktijk toepast. Dat maakt de Koepelgevangenis van Breda erg bijzonder. Net als zijn bijna gelijke ontwerpen voor gevangenissen in Arnhem en Haarlem.
Metzelaar maakt gebruikt van nieuwe technische ontwikkelingen op het gebied van constructies en materialen. Zij maken de overspanning van een enorme ijzeren koepel als dak mogelijk. Het poortgebouw ziet eruit als een kasteel en is bedoeld om te imponeren.
De koepelgevangenis is klaar in 1886. Op het terrein volgen in de jaren erna een kerk, een huis van bewaring en een rechtbank op het terrein.
In het centrum
De Koepelgevangenis ligt na bouw buiten het centrum. Maar vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw verandert dat snel. Het naastgelegen Chasséveld, het terrein met kazernes waarop militairen hun oefeningen doen, maakt langzaam plaats voor een uitgaanscentrum.
Op het militaire terrein komt een bioscoop, een politiebureau en horeca. De Koepel is niet langer een buitenstaander; het gebouw bevindt zich midden in de stad. Er worden nieuwe woonwijken gebouwd en wegen worden aangelegd om het centrum van Breda te ontsluiten.
Sinds 2014 doet de Koepel, officieel bekend als ‘Penitentiaire Inrichting De Boschpoort’, geen dienst meer als gevangenis. Het pand gaat in de verkoop, want het Rijksvastgoedbedrijf doet gebouwen die geen nut meer hebben van de hand.
De deuren van het monumentale complex gaan open de Bredaërs nemen het over. Er zijn ateliers en kantoorruimten te vinden en sinds kort wonen Oekraïense vluchtelingen tijdelijk in de Koepel.
De nieuwe eigenaren Being en VDD Project Development, die op 4 juli 2022 het koopcontract onderteken, gaan het lang afgesloten gevangeniscomplex verbinden met de rest van de stad. Met hun visie voor een toegankelijk terrein voor wonen, werken, vrije tijd en cultuur, blazen zij de komende jaren nieuw leven in dit karakteristieke Bredase erfgoed.