‘Monument verbouwen is al een duurzame beslissing’
Hoe renoveer je monumentale gevangenissen? Met die vraag ging het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) samen met de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) aan de slag. ‘Met de verduurzaming van de PI Veenhuizen wordt een nieuwe laag toegevoegd aan de geschiedenis van het monument.’
Zo’n tweehonderd jaar geleden richtte Johannes van den Bosch de Maatschappij van Weldadigheid op. Dat was het begin van het dorp Veenhuizen. Armen uit de stad kregen in Drenthe de kans een nieuw - maar ook hard - bestaan op te bouwen. In 1859 nam het Rijk een deel van het vastgoed in Veenhuizen over en bouwde er gevangenissen. De Penitentiaire Inrichting (PI) Veenhuizen bestaat nu uit vier verschillende locaties.
De bouwlaag van deze tijd
De gevangenissen Esserheem en Norgerhaven zijn rond 1900 gebouwd. Die gevangenissen zijn toe aan een grondige renovatie en modernisering. Een ingewikkelde klus waarbij het RVB verduurzaming wil verenigen met het behoud van de monumentale waarde van de gebouwen.
‘Gedurende al die jaren is het gebouw onderhevig geweest aan allerlei bouwkundige veranderingen’, zegt RVB-architect Jan. ‘Zo is de betonnen constructie die aan de binnenkant zit pas veel later aan het gebouw toegevoegd. Iedere keer werd dus een nieuwe laag aan het gebouw toegevoegd.’
Al die verschillende bouwlagen geven PI Veenhuizen haar unieke karakter. ‘Met de renovatie voegen we een nieuwe laag toe. We moeten niet alleen denken aan het verleden maar ook aan de toekomst van het gebouw. En aan de wereld om ons heen. De nieuwe laag moet het gebouw verduurzamen en toekomstbestendig maken.’
Maatwerk
‘Het monument is het uitgangspunt’, zegt Vera. Zij is expert duurzaamheid monumentaal vastgoed bij het RVB. ‘De monumentale status voelt soms als een begrenzing, maar ik zie die juist als een kans. Renoveren vraagt om maatwerk. De monumentale waardes vormen de basis. Je kan bijvoorbeeld niet zomaar zonnepanelen op het dak van PI Veenhuizen plaatsen. Dit zou ten koste gaan van het beschermde dorpsgezicht.’ Per duurzaamheidsmaatregel brengt het RVB daarom steeds mogelijke nadelige gevolgen in kaart. ‘Moderne installaties, zoals koelsystemen, kunnen de vochtbalans verstoren en vorstschade of schimmel veroorzaken.’
Renoveren: duurzame keuze
‘De keuze om een bestaand monumentaal gebouw te verbouwen is op zichzelf al een duurzame beslissing’, zegt Stienus, coördinerend technisch manager bij het RVB.
Bij de renovatie daagt het RVB de markt uit om binnen de gestelde kaders een ontwerp te leveren dat voldoet aan alle eisen op het gebied van techniek, veiligheid en duurzaamheid. En tegelijkertijd moeten natuurlijk de belangrijke cultuur-historische elementen behouden blijven. ‘Neem het plaatsen van dubbelglas om het gebouw te isoleren. Dit is niet eenvoudig. Deze ijzeren kozijnen hebben een monumentale waarde. Die kun je niet zomaar weghalen of aanpassen.’ Al dat ijzer veroorzaakt een koudebrug, waardoor het gebouw minder goed is geïsoleerd. ‘Wanneer het buiten koud is, wordt het ijzer ook koud. Die koude straalt vervolgens naar binnen toe.’
Cultuurhistorische waarde
En het RVB wil een ontwerp dat aansluit op de monumentale waarde en de status van Unesco Werelderfgoed die het geheel van gebouwen en landschap in Veenhuizen in 2021 kreeg. Stienus: ‘Daarbij zoeken wij steeds de grenzen op waar iedereen zich nog prettig bij voelt. Uiteindelijk bepalen we gezamenlijk waar de grens ligt voor dit gebouw.’ Om al die verschillende soorten gebruikersbehoeften in kaart te brengen, heeft het RVB gesprekken gevoerd met medewerkers uit PI Veenhuizen.
Het dorp
Voor de renovatie houden het RVB en de DJI ook rekening met de omgeving. Bijzonder aan PI Veenhuizen is het open en dorpse karakter. Er is veel groen en hoge betonnen muren ontbreken. Gedetineerden kunnen naar buiten kijken en dit heeft een positieve invloed op het leefklimaat. ‘Je zou vanuit je cel een reetje in de wei kunnen zien lopen’, zegt RVB-architect Jan. Andersom is de gevangenis goed zichtbaar voor de mensen uit de omgeving. Hiermee is PI Veenhuizen een onderdeel van het dorpsleven. Met de renovatie wordt niet alleen een belangrijke bijdrage geleverd aan een verbetering van het leefklimaat voor het personeel en de gedetineerden, maar ook bijgedragen aan het behoud van werkgelegenheid in Veenhuizen.